122

اقیانوس آرام

با این که از عمر کهن ترین بخش پوسته اقیانوس عظیم آرام کمی بیش از 200 میلیون سال می گذرد، با این حال خود عارضه بسیار کهن تر بوده و تاریخ پیدایش آن سراسر دوران فانروزوئیک و شاید جلوتر از آن را شامل می گردد. از جمله اساسی ترین تفاوتهای بین اقیانوس آرام و اقیانوس اطلس ، احاطه شدن آن بوسیله فرولغزهای فعال است. محل فرولغزشهای این اقیانوس نقش موثری در تاریخ زمین شناسی آن بر عهده داشته و بین فرآیند پوسته زایی و گسترش آن را از یک طرف و عمل انهدام و ویرانگری پوسته قدیمی را از طرف دیگر تعادل برقرار می سازد.

رشته کوههای زیردریایی این پهناب عظیم برخلاف دیگر اقیانوسها بطور قرینه جایگزین نشده و در فاصله بسیار کمتری از حاشیه خاوری در مقایسه با حاشیه غربی قرار گرفته اند. این رشته از نقطه ای واقع میان انتهای جنوبی نیوزلند و کرانه های قاره جنوبگان آغاز گردیده و رو به سوی شمال تا طول جغرافیایی 120 درجه غربی پیش می رود و سپس در راستای تقریبی شمال به جنوب تحت عنوان برجستگی های آرام شرقی قرار می گیرد. رشته کوههای مزبور از جمله بخشهای معدودی است که به کمک دستگاههای اقیانوس نگاری و کاربرد وسایل نوین ژئوفیزیکی و استفاده از ناوک غواصی که به دوربین های تلویزیونی و عکاسی بسیار قوی مجهز است، موشکافانه از نزدیک مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته است.

رشته کوههای اقیانوس آرام نیز همانند رشته کوههای میان اقیانوس اطلس بوسیله شماری گسل که امتداد آنها تقریبا بر محور رشته کوهها عمود است، قطع گردیده و برجستگی های آرام شرقی را در چند مورد به مرکز گسترشی فعالی به نام خلیج کالیفرنیا مربوط می سازند. عدم تقارن چشمگیر بستر اقیانوس آرام نسبت به رشته کوههای مزبور به واقعیت استثنایی و شگفت انگیزی به نام لغزش قاره آمریکا و به زیر رفتن پوسته بخش های شرقی اقیانوس در ارتباط است.

? رشته کوهها و برجستگی های اقیانوس آرام

به کمک وسایل بسیار پیشرفته ای که بوسیله سازمانهای علمی و پژوهشی در سالهای اخیر بکار گرفته شده ، نهشت های سولفیده موجود در برجستگیهای آرام خاوری تحت آزمایش واقع شده و بر دانش روز در زمینه شناخت اقیانوس آرام به نحو چشمگیری افزوده است. پژوهشگران فرانسوی به کمک ناوک غواصی به نام سپانا ، دست به شناسایی اقیانوس آرام زده و به جزئیات مهمی در زمینه نحوه پیدایش پوسته اقیانوسی است یافته اند و با نیم رخ برداری های طولی و عرضی ، آگاهیهای بس گرانبهایی از برجستگی های آرام شرقی کسب کرده اند.

برجستگی های مزبور که پهنای آن به حدود سی کیلومتر و ارتفاعشان از کف دریا به 500 متر بالغ می گردد، به وسیله فروزمینی به موازات محور آن شکافته شده و دامنه های آن به آرامی به سوی اعماق مخاکی سرازیر می گردد. فزونی پهنای برجستگی های مزبور را بایستی زائیده ای از روند گسترش بستر اقیانوس به شمار آورد. بررسی نوارهای مغناطیسی روندهای گسترشی گوناگونی را به میانگین 4.5 سانتیمتر در سال نشان می دهد. که این رقم بزرگتر از روند گسترش اقیانوس اطلس می باشد.

اگر روند مزبور را اساس محاسبات قرار دهیم، به رقمی برابر 40 میلیون سال برای پیدایش سراسر بستر شرقی اقیانوس آرام خواهیم رسید. ساختمان بخش شمالی برجستگی های مزبور ، واقع در غرب آمریکای مرکزی نسبت به دیگر جاها از پیچیدگی و ابهام خاصی برخوردار است. محور این بخش را شماری گسل های ترانسفورم بزرگ قطع می کنند که فاصله آنها از هم حدود 200 تا 300 کیلومتر است. بین گسله های مزبور ، گسله های کوچکتری نیز وجود دارد که فاصله آنها از هم حدود 10 کیلومتر می باشد.

? بررسی های مورفولوژیکی

بررسی های سالهای اخیر نشان داده است که از ارتفاع برجستگی ها در مجاورت گسله های بزرگ کاسته شده و در عوض هرچه از آنها دورتر شود بر ارتفاعشان افزوده می گردد. و با رسیدن به وسط دو گسله بزرگ به بلندترین ارتفاع دست می یابند. و نیمرخ میان دو گسله بزرگ ، گنبد عظیمی از گدازه های آذرین را مجسم می سازد. گنبدهای کوچکتر که میان گسله های کوچکتر قرار گرفته اند، شباهت فراوانی به تاولهای بزرگ دارند و هر کدام از آنها احتمالا مرکز گسترش کوچکی را تشکیل می دهند.

زمین شناسان براین باورند که پوسته اقیانوسی جدید به وسیله فعالیت همین مراکز گسترش کوچک که تعدادشان بسیار زیاد است، زاییده می گردند. در سال 1981 برای شناخت هرچه بیشتر ساختمان زیر پوسته ، در فروزمین کاستاریکا واقع در بستر اقیانوس آرام چاه عمیقی حفر گردید، این چاه که در بخشی از برجستگی های آرام شرقی بین آمریکای جنوبی و جزایر فعال گالاپاگوس قرار داشت ، تحت شماره 504B شماره گذاری شد و بستر اقیانوس را تا ژرفای 1076 متر شناسایی نمود و معلوم شد که پوسته این قسمت بایستی حدود 6 میلیون سال عمر داشته باشد.

? حاشیه شرقی اقیانوس آرام و گسل سن اندریاس

حاشیه شرقی اقیانوس آرام در مقایسه با حاشیه غربی آن تفاوت بسیار دارد. حاشیه مزبور به دلیل حرکت غرب سوی صفحه قاره امریکا ، زمین هایی را از دست داده و ویژگی فرولغزش های آن نسبت به محل های فرولغزش حاشیه غربی بسیار متفاوت است. مرز میان صفحات حامل اقیانوس آرام و آمریکای شمالی از خلیج کالیفرنیا به سمت شمال بوسیله شماری گسله های ترانسفورم قطع گردیده و کانون های زمین لرزه آن کلا در عمق کم (10 کیلومتر) قرار دارند و گسله سن اندریاس در همین حاشیه واقع است. با وجود اینکه حرکات فردی در امتداد گسله سن اندریاس و دیگر گسله ای مشابه آن کاملا کوچک می باشد. ولی اثر جمعی حرکات مزبور در طول مدتی معادل یک میلیون سال کاملا قابل توجه است.

? زمین لرزه های مرتبط با گسل سن اندریاس

مقدار حرکت افقی حاصله از زمین لرزه سان فرانسیسکو در سال 1906 در امتداد گسله سان اندریاس رقمی معادل 5 متر بوده و مقدار جابجایی زمین در زلزله های پیش از آن مانند زمین لرزه در اوئنز (Owens Valley) حدود 4 متر می باشد. بدیهی است مجموع جابجایی های زمین در مدتی برای یک میلیون سال به رقم قابل توجهی بالغ خواهد گردید. قاره آمریکای شمالی طی دوره های سوم و ژوراسیک روی بستر شرقی اقیانوس آرام لغزیده و گسله سن اندریاس مرز میان صفحه های اقیانوس آرام شمالی و صفحه حامل قاره آمریکای شمالی را تشکیل می دهد. اقیانوس آرام نسبت به آمریکای شمالی رو به سوی شمال و در جهت ژرفنای الوشن (Aleation) حرکت می کند و به همین جهت زلزله هایی را که گاهگاه در کالیفرنیا روی می دهد، موجب می گردد.

از صفحه آرام شرقی یا صفحه فرلون بخش عظیمی تاکنون به زیر صفحه آمریکا لغزیده است و فقط دو صفحه کوچک یکی به نام صفحه کوکس (cocos) واقع در جنوب گسله سن اندریاس و دیگری صفحه هوان دفوکه (Juan de Fuca) واقع در غرب مرکز ایالات متحده آمریکا و کشور کانادا به جای مانده که آنها نیز در حال فرولغزی می باشند. از آنجایی که برجستگی های آرام شرقی به تدریج به زیرصفحه آمریکای شمالی فرو می لغزند، از این رو مرز میان آنها که منطقه بی ثباتی است به آرامی به سوی حاشیه قاره ای نزدیک می شود و تماس میان صفحه اقیانوس آرام و صفحه آمریکای شمالی را برقرار می سازد.