علم بلور شناسی : به طور کلی بررسی جامدات متبلور و چگونگی تشکیل و رشد آن ها ، ساختمان درونی ، شکل ظاهری و خواص شیمیایی و فیزیکی مربوط به آن ها علم بلور شناسی می گویند .

قبل از اینکه بخواهیم به تشریح کلمه ی بلور بپردازیم شما باید با چند اصطلاح  در این زمینه آشنا شوید .

همگن (یکنواخت یا هموژن): بلور ها مواد همگن هستند . یعنی دارای ساختمان مادی فیزیکی یکنواختی می باشند . به این صورت که در یک بلور خواص فیزیکی از قبیل رسانایی گرمایی و الکتریکی  و سختی در یک جهت و جهت های موازی با آن یکسان است .

همانطور که می دانید فرمول شیمیایی یک کانی ثابت است .

بر عکس مواد همگن ، در ناهمگن ها(هتروژن) خصوصیاتی که در بالا ذکر شد در جهت های یکسان و مساوی نایکنواخت است .

ایزتروپ : در صورتی که خواصی مثل رسانایی الکتریکی نه فقط در یک جهت بلکه در تمامی جهات به صورت یکسان و مشابه باشد ، آن جسم را ایزوتروپ می گویند . مثل شیشه

اگر هدایت الکتریکی در جهات مختلف جسم متفاوت باشد جسم آنیزتروپ است .

بلور ها معمولا آنیزتروپ هستند . وجود سطح های مختلف در بلور ها که نتیجه ی رشد آزادانه ی بلورها است دلیل محکمی برای آنیزتروپ بودن بلورهاست . چون اگر بلور ها ایزوتروپ بودند رشد بلورها در تمامی جهات یکسان می بود و شکل کره ظاهر می شد

بنابراین در بلورها که همگن و آنیزتروپ می باشند خواص فیزیکی و شیمیایی در جهت های موازی با هم یکسان است .

و اینک یک تعریف کلی از بلور :

به مواد همگن ، جامد و معمولاً آنیزتروپ که دارای ساختمان مادی و فیزکی یکنواختی می باشد بلور می گویند .

تشکیل بلورها و رشد آن ها :

بلور ها معمولاً از مواد مذاب ، مایعات و بخارها جدا می شوند . در حالت های فوق مایع ، محلول ، ماده مذاب ، اتم ها و یون ها به طور نامنظم پراکنده شده اند ولی با تغییرات دما ، فشار و غلظت ، اتم ها و یون ها با آرایش منظمی کنار یکدیگر قرار می گیرند و بلورها را می سازند . به عنوان مثال در تشکیل نمک طعام از محلول آب و نمک ، تبخیر و سرعت ان در بالا رفتن غلظت نمک نقش موثری دارد ؛ به گونه ای که رفته رفته غلظت نمک بالا رفته و به نقطه ای می رسد که آب قادر به نگه داری تمامی نمک به صورت محلول نیست و بلور ها کم کم شروع به تشکیل می کنند . البته اندازه ی این بلورها به سرعت تبخیر بستگی دارد . هر چه سرعت تبخیر بیشتر باشد بلور های ریزتری از نمک طعام تشکیل می شوند و هر چه سرعت تبخیر پایین تر و تبخیر به کندی صورت گیرد یک یا چند بلور درشت با شکا مشخص و غالبا جهت یافته تشکیل می گردد . مثل ماگمایی که درون زمین به کندی سرد می شود .

بلورهای درشتر ماگمایی که به سطح زمین رسیده و به سرعت سرد می شوند و در نتیجه بلورهای دانه ریز را تشکیل می دهند .

در صورتی که اتم ها و مولکول ها پراکنده در بخار در اثر سرد شدن و کاهش دما به یکدیگر نزدیک تر شوند و با نظم خاصی کنار یکدیگر قرار بگیرند ، تشکیل بلور آن ها نمونه ای از شکل گرفتن بلور از بخار است . مثل تشکیل برف از بخار آب موجود در اتمسفر

سیستم های بلوری :

در حالت کلی 6 سیستم بلوری وجود دارد که همه ی سیستم های بلوری در اثر تغییرات در این 6 سیستم حاصل شده اند .

هر سیستم بر اساس سه پارامتر اصلی ، مشخص می گردد :
1.  تعداد محورهای بلوری موجود در سیستم
2.  طول آنها
3. زاویه ای که تحت آنها ، این محورها یکدیگر را قطع می کنند
در بلور شناسی محورهای اصلی عبارتند از A (کوتاه ترین محور) ، C  (بلندترین محور) و محور B و در برخی حالت ها محور D

1. سیستم ایزومتریک ( کوبیک یا مکعبی) : در این سیستم ساده ترین رابطه بین پارامتر های یک شبکه وجود دارد به این صورت که پارامترهای طولی باهم برابر و بریکدیگر عمودند .

این سیستم دارای سه محور می باشد که هر سه ، دارای طول یکسان بوده و تحت زاویه 90 درجه یکدیگر را قطع می کنند .

مثالی از کانی هایی که دراین سیستم متبلور می گردند:
گارنت ها ( Garnets ) فلوریت ( Fluorite )
الماس ( Diamond ) طلا ( Gold )
پیریت ( Pyrite ) نقره ( Silver )

2. سیستم تتراگونال : این سیستم نیز دارای سه محور بوده که هر سه تحت زاویه 90 درجه یکدیگر را قطع می کنند . تفاوت این سیستم با سیستم کوبیک در این می باشد که در سیستم تتراگونال ، محور C ، بلندتر از محورهای B , A که دارای طول های مساوی هم هستند ، می باشد .

مثالی از کانی هایی که دراین سیستم متبلور می گردند:

آپوفیلیت ( Apophyllite ) ایدوکراز ( Idocrase )
روتیل ( Rutile ) اسکاپولیت ( Scapolite )
ولفنیت ( Wulfenite ) زیرکن ( Zircon )

3. سیستم اورترومبیک : پارامتر های طولی با یکدیگر مساوی نیستند ولی بر هم عمودند . در این سیستم سه محور وجود دارد . هر سه تحت زاویه 90 درجه با هم برخورد می کنند اما هر سه محور ، از نظر طول ، متفاوتند .در این سیستم تمامی وجوح مستطیل شکل هستند . به این سیستم سیستم مکعب مستطیلی نیز می گویند .

مثالی از کانی هایی که دراین سیستم متبلور می گردند:

سیلیمانیت ( Sillimanite ) هیپرستن ( Hypersthene )
اولیوین ( Olivine ) سولفور ( Sulfur )
توپاز ( Topaz ) زوئیزیت ( Zoisite )

4. سیستم مونوکلینیک : در سیستم های تتراگونال و اورترومبیک با وجود اختلاف در پارامتر های طولی ، زوایای بین سطوح همانند سیستم مکعبی 90 درجه است . در سیستم مونو کلینیک علاوه بر تفاوت در پارامتر های طولی یکی از زوایا 90 درجه نیست . در این سیستم یکی از سطوح خارجی متوازی الاضلاع است .

در این سیستم تبلور ، سه محور ، طول متفاوت دارند . دو محور ( محور A و محور C ) تحت زاویه 90 درجه یکدیگر را قطع می کنند اما محور B ، تحت زاویه متفاوت با آنها برخورد دارد .

مثالی از کانی هایی که دراین سیستم متبلور می گردند:
آزوریت ( Azurite ) دیوپسید ( Diopside )
تادئیت ( Tadeite ) مالاکیت ( Malachite )
فلدسپارهای ارتوکلاز ( Orthoclase Feldspare )

5. سیستم تری کلینیک : در این سیستم تمامی زوایا و محورها با هم برابر نیستند و زاویه ها مخالف 90 درجه اند . در نتیجه سه دسته سطوح جانبی در یک سلول واحد به شکل متوازی الاضلاع است .

مثالی از کانی هایی که دراین سیستم متبلور می گردند:

کیانیت ( Kyanite ) لابرادوریت ( Labradorite )
فلدسپارهای میکرولین ( Microline Feldspare )
فلدسپارهای پلاژیوکلاز ( Plagioclase Feldspare )

6 . سیستم هگزاگونال ( شش وجهی ): در این سیستم تبلور یک محور اضافی وجود دارد که وجه ششم بلور را تشکیل می دهد . سه محور دارای طول مساوی بوده و تحت زاویه 60 درجه یکدیگر را قطع می کنند . محور قائم یا محور C بر سه محور کوچکتر عمود می شود .
کانی شناسان گاهی این سیستم را به دو سیستم شامل : هگزاگونال و تریگونال تقسیم می کنند . این تقسیم بندی بر اساس شکل خارجی انها صورت می گیرد .

مثالی از کانی هایی که دراین سیستم متبلور می گردند:

آپاتیت ( Apatite ) بریل ( Beryl )

تریگونال :
سیستم تریگونال در حقیقت یک زیر سیستم از سیستم هگزاگونال محسوب می گردد .

از جمله کانی هایی که در این سیستم متبلور می شوند می توان :
انواع متفاوت کوارتز ( Quartz )
شامل : آگات ( Agate ) ، کلسدنی ( Chalcedony ) ، ژاسپ ( Jasper ) ، آمیتیست ( Amethyst ) و .....
کروندوم ( Corundum ) هماتیت ( Hematite )
رودوکروزیت ( Rhodochrosite ) تورمالین ( Tourmaline )
را نام برد .

بخش عمده ای از اطلاعات اساسی در مورد ساختمان های بلوری ، بر پایه پراش اشعه X استوار و مبتنی است .استفاده از پرتو X در بلور شناسی به منظور تشخیص ساختمان داخلی آن بسیار اهمیت دارد و می توان گفت ساختمان داخلی بلور ، اندازه و شکل سلول های اولیه بلورها و محل قرار گرفتن اتم ها بر پایه مطالعه پراش اشعه X استوار است .